Калбасун мұнарасы.

Көптеген жылдар бойы археология Институтымен жемісті ынтымақтастық дамып келеді. Ә. Марғұлан. Бірлескен жұмыс нәтижелерінің бірі Ертіс археологиялық-этнографиялық экспедициясын құру болып табылады. Мұнда Археология институтының қызметкерлерімен бірге. Ә. Марғұланның зерттеулерін ПМПИ оқытушылары мен студенттері, Павлодар тарихи-өлкетану мұражайының қызметкерлері жүргізеді. Г. Потанин. Ең қызықты жаңалықтардың бірі – Павлодар облысының Май ауданындағы «Калбасун мұнарасы» археологиялық кешені. Соңғы уақытқа дейін бұл Ертіс өңірі даласының ең танымал, бірақ ең жұмбақ археология ескерткіштерінің бірі ғана емес. Бірнеше ғасырлар бойы саяхатшылар мен зерттеушілер оны мешіт, қалмақ храмы, ежелгі бекініс, мұнара және тіпті қимақ қаласы ретінде қабылдады. Бірақ қазба жұмыстары барысында Тарихи дереккөздерде Қабал-Гасун (Гуа балғасун), Жалин-обо және Қалбасун мұнарасы деген атпен аталған Ертістің сол жағалауындағы құрылыстардың қирандылары нақты анықталды.

Қайса Нұрғазыұлы (1888-1976 жж.)

Қайса Нұрғазыұлы 1888 жылы Павлодар облысының Май ауданында дүниеге келген. Найман руынан-Жәуетей. Оның арғы атасы Елконды көреген, емші болған. Қайсар атаның эстрасенсорлық қабілеті 49 жасында байқалды. Оның емдік, болжау қабілеті туралы атақ тез арада ауданнан тыс жерлерге таралды.
Оған әртүрлі проблемалары бар адамдар келді. Мал жоғалған, психологиялық бұзылулар, бедеулік, депрессия мен стресс және басқа да көптеген аурулар мен қайғы-қасіреттер оған адамдарды әкелді. Қайса ата өзінің дарынын әрқашан игілікке пайдаланған. Шаршаған жолсеріктің алыстан келе жатқанын Қайса ата алдын ала сезіп, үйіне дастарқан басына жайғасатынын хабарлап, кейде ұлына шөлін қандыру үшін суық сумен жібереді. Осы уақытқа дейін жерлестер мен куәгерлердің аузында әйгілі жерлес туралы әңгімелер бар.

Қалмаққырған таулары

(Май ауданы, Ақшиман ауылының аумағы)

XVIII ғасырдың ортасында Ақшиман тауларының аумағында қазақтар мен жоңғарлардың (қалмақтардың) шешуші шайқасы болды. Бұл шайқас Сарыарқалық даланы иелену мәселесінде шешуші болды. Бұл шайқасқа Олжабай мен Малайсары батырлары қатысты. Қазақтар жоңғарларды жеңді, жеңістен кейін бұл жер «Қалмаққырылған»деп аталды.

Бәки Басарұлының бейіті ауылда орналасқан

Май ауданы Кеңтүбек

Бақи Басарұлы 1807-1861 жылдары Павлодар облысы Май ауданы Кеңтүбек ауылының қазіргі аумағында тұрған. Би болды, шешен болды . Әкесі-Басар би, атасы-Тілеке батыр.

Молланың жазуын зерттей отырып, 1819 жылы Омбы қаласындағы басқа қалалықтарға арналған мектепке түседі. Мектепті бітіргеннен кейін халықты басқарумен айналысты.

Басентейн руынан шыққан жоғарғы би Қазанғап Сатыбалдыұлы әрқашан інісі, жас әрі жігерлі шешен Бақиді өзімен бірге алып жүретін. Баки қазақ және орыс тілдерінде шешен сөйледі, жан-жақты және интелегентті адам болды. Баки би ізгілік болды, бірлік пен достықты жоғары бағалады. Баки Басарұлы-Басентин руынан шыққан беделді би. Ертіс алқабында қоныстанған қазақтардың мүддесін белсенді қорғады.

Ақбалық Хазірет

Әбділда (кейінгі аты Ақбалық хазрет) шамамен 1833 жылы дүниеге келген және тұрмыс отбасында алтыншы бала болған.

20 жасында Абдилда үлкен джуттың кесірінен туған жерлерін тастап кетуге мәжбүр болды.

Өзбек жерінде жалдамалы жұмысшы болып жұмыс істеп, Ташкентке мал айдады.

Онда ол Ташкент рухани мектебіне оқуға түсіп, онда 3 жыл оқыды. Ташкенттен қойларды Бұхараға айдады. Ол Бұхарадағы рухани мектепке оқуға түсіп, 21 жыл оқыды, 12 жасында 44 ғылымды игерді, хазрет атағына ие болды.

Оның ұрпағының адамдарының айтуынша, хазреттің алтын мөрі болған.

Бұхарада 2-3 жыл жұмыс істеп, Отанына оралды.

Бестау (Сарытау) шатқалының жанында мешіт салып, айналасындағы ауылдардың балаларын оқытып, ислам діні мен дінбасыларын уағыздады.

Ол сырым руынан шыққан. 1905 жылы патшаға қарсы мұсылман туын көтеріп, мұсылмандарды бірлікке шақырды.

Абылай ханның демалыс орны

Май ауданы Баскөл ауылының 11-12 шақырымында Абылай деген жер бар. Бұл жерде бір кездері Күшікбай руынан шыққан атақты байдың ұшқышы болған. Бір көктемде Шабанбай көшпендісінде 500 жауынгердің әскерімен Абылай сұлтан кездеседі.

Шабанбай Абылайды ақ ту арқылы танып, тез арада құдықтар қазып, бие сауып, 500 адамға мал союға дайындауды бұйырды. Шабан батырлардың 2-3 күндік жорығынан кейін Абылайханға керемет көңіл бөліп, қызмет көрсетті, Абылайханға құрмет пен құрметтен басқа 500 соғыспен бірдей қара — көк аттарды сыйға тартты.

Май ауданының «Кемертұз» жартас суреттері

Малайсары ауылдық округінде Кемер тұз көліне жақын жерде мәдени-тарихи ескерткіш, жартастағы суреттер (петроглифтер) орналасқан. Бұл үңгірлердің суреттері қола дәуіріне жатады, оның нақты жасы белгісіз. Май ауданының тарихи-өлкетану мұражайы аймақтық археологиялық орталықпен бірге. Ал Марғұлан ашық аспан астында «Кемер тұз» мұражайын ашуды жоспарлап отыр.мұражайды құру барысында археологтар жартасқа салынған суреттерді зерттеп, осы суреттердің жасын анықтайды. Кемер тұз көліне жақын жерде тарихшының мәдени құндылығы бар тағы бір ерекше түркі ғибадатханасы орналасқан. Павлодар облысы бойынша ашық аспан астындағы мұражай жоқ. Қазіргі уақытта Май ауданының тарихи-өлкетану мұражайы павлодар облысының археологтарымен бірлесіп «Ашық аспан астындағы Кемер тұз мұражайы»ғылыми жобасын жаза бастады.